مهم‌ترین رسومات ایرانیان در شب یلدا

شب یلدا، یک مناسبت قدیمی است که هر ساله توسط ایرانیان جشن گرفته می‌شود. در روز آخر آذر، ایرانیان جشن بزرگی را برپا می‌کنند. صرف غذا، خوراکی، میوه و داستان‌سرایی و حافظ‌خوانی از رسومی است که در این شب اجرا می‌شوند. ایرانی‌ها در این شب خاص، آجیل، هندوانه، انار و آخرین میوه‌های باقی‌مانده از پاییز را با هم تقسیم می‌کنند. میوه‌های این شب دارای اهمیت نمادین نیز هستند. برخی بر این باورند که هندوانه نماد خورشید است و باعث محافظت در برابر سرمای زمستانی می‌شود. انار هم نماد تولد و زندگی است.

یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، یلدا است که گاهی با نام «شب چله» نیز شناخته می‌شود. هر ساله در ۲۱ دسامبر مصادف با ورود به دی‌ماه و زمستان، ایرانیان سراسر جهان این شب را جشن می‌گیرند. جشن یلدا در پایان پاییز و در طولانی‌ترین شب سال برگزار می‌شود. ایرانیان شب آخر پاییز را به عنوان تولد دوباره خورشید و پیروزی نور بر تاریکی گرامی می‌دارند؛ چون روز‌ها طولانی‌تر و شب‌ها در زمستان کوتاه‌تر می‌شوند. مردم شب یلدا را با دوستان یا اقوام را در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها سپری می‌کنند تا طولانی‌ترین شب سال را با خوردن آجیل و میوه، خواندن اشعار حافظ، گفتگو و شادی و خنده با هم به استقبال زمستان بروند. این کارها جزو رسم و رسوم ایرانیان در شب یلدا است. در این مطلب، شما را با رسومات شب یلدا بیشتر آشنا خواهیم کرد.

علت نامگذاری شب یلدا

شب یلدا، آخرین شب پاییز و طولانی روز سال در نظر گرفته می‌شود. این شب، جدا‌کننده فصل پاییز و زمستان از یکدیگر است. آخرین شب آذر را چله نامگذاری می‌کنند؛ چون نشان از آمدن سرمای زمستان دارد. شب چله از آیین زرتشتی گرفته شده است. برگزاری جشن در این روز، نمادی از پیروزی نور و خیر بر شر است. طبق افسانه‌ها، سنت‌های شب یلدا در گذشته‌های دور، برای محافظت از شر و تاریکی در طولانی‌ترین شب ایجاد شده‌اند.

تاریخچه شب یلدا

تاریخچه این شب به سال‌ها قبل برمی‌گردد. به طور دقیق نمی‌توان گفت که قدمت شب چله چقدر است. باستان‌شناسان، قدمت این شب را هفت هزار ساله می‌دانند. می‌توان گفت که قدمت این شب به ۵۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در زمان داریوش، این شب وارد تقویم رسمی ایرانی‌ها شد.

چرا شب یلدا به شب چله معروف است؟

اولین روز دی ماه را به عنوان «چله زمستان» نام‌گذاری کرده‌اند. به خاطر اینکه از روز بعد از این شب، زمستان شروع می‌شود، به «شب چله» نیز شهرت دارد. در شب یلدا یا همان شب چله، رسومات مختلفی وجود دارد. ایرانی‌ها از قدیم تا به امروز به این رسم و رسومات شب یلدا پایبند بوده‌اند.

اهمیت شب یلدا برای ایرانیان

ایرانیان باستان در طول سال به گذر فصول عادت داشتند. آن‌ها متوجه شدند که در برخی از فصول، روز‌ها طولانی‌تر است، بنابراین می‌توانند در آن روز‌ها از نور خورشید بیشتری استفاده کنند. ایرانیان باستان، پیرو دین زرتشتی بودند. در آیین زرتشتی، تاریکی با شر همراه است. آن‌ها معتقد بودند که درخشندگی و نور خورشید با تاریکی شب در نبرد هستند. به منظور جلوگیری از پیروزی شر، ایرانیان باستان معمولاً در گروه‌هایی از خانواده و دوستان دور هم جمع می‌شدند تا این شب را با هم بگذرانند. آن‌ها تمام شب را بیدار می‌ماندند، داستان تعریف می‌کردند و از جشن تولد خورشید لذت می‌بردند. در فرهنگ ایرانی و بسیاری از فرهنگ‌های دیگر، تاریکی دلالت بر شرارت و تنهایی دارد. از سوی دیگر، نور خورشید، نماد شادی و زندگی است. به همین دلیل است که ایرانیان، پیروزی نور بر تاریکی را جشن می‌گیرند. 

آداب رسوم ایرانیان در شب یلدا

یکی از جشن‌های ایرانی‌ها، مراسم چله بزرگ است. از دیرباز در این شب خاطره‌انگیز، خانواده‌ها دور یکدیگر جمع می‌شدند و آداب و رسوم خاصی در این شب دنبال می‌کردند. از رسوم چله بزرگ می‌توان به چیدن سفره و میز با میوه‌های خوشمزه، خوراکی‌های پاییزی، غذا‌های رنگارنگ، آجیل و تنقلات اشاره کرد. همیشه در سفره‌ها هندوانه به عنوان سوغاتی از تابستان و یادآور گرما و حرارت آن فصل گذشته نیز وجود دارد. یکی از رسوم این شب، پختن غذای سبزی پلو با ماهی برای دورهمی خانوادگی است. از سایر رسوم این شب می‌توان به شاهنامه‌خوانی، گرفتن فال حافظ و داستان‌سرایی اشاره کرد. شمس الدین محمد حافظ شیرازی، از شاعران مشهور و نامدار ایرانی قرن چهاردهم است. حافظ نزد ایرانیان بسیار ارزشمند و محبوب است. تقریباً همه ایرانیان نسخه‌ای از کتاب شعر دیوان حافظ را در خانه‌های خود دارند. اکثر ایرانی‌ها معتقدند که اگر از حافظ سؤالی بپرسید یا از ته دل آرزویی داشته باشید، جواب می‌دهد. در شب چله، بعد از اینکه همه غذایشان را میل کردند، یکی از بزرگان خانواده برایشان حافظ‌خوانی می‌کند. هر کدام از افراد سؤالی می‌پرسند یا آرزویی کرده و دیوان حافظ را باز می‌کنند و بزرگ‌فامیل پاسخ حافظ را می‌خواند و تفسیر می‌کند.

میوه‌های شب یلدا

مراسم شب چله در اواخر فصل پاییز برگزار می‌شود. به همین خاطر، میوه‌های پاییزی مثل انار و البته میوه‌ای از تابستان یعنی هندوانه به عنوان میوه‌های یلدایی شناخته می‌شوند. در واقع، این دو میوه در بیشتر سفره‌های شب چله یافت می‌شوند. ایرانی‌ها بر این باور هستند که خوردن هندوانه در این شب باعث می‌شود که از سرماخوردگی و بیماری در زمستان طولانی دور بمانید. این دو میوه شیرین و خوشمزه سرشار از انواع ویتامین‌ها و آنتی اکسیدان‌های مفید هم هستند که برای حفظ سلامت بدن لازم است. معمولاً در این شب، هندوانه را برای زیباتر کردن سفره و میز شب چله، به شکل‌های مختلف دیزاین می‌کنند. کدو حلوایی، لبو، پرتقال، نارنگی و خرمالو هم جزو میوه‌های شب چله هستند. روی میز و سفره شب چله را می‌توانید با انواع میوه‌های خوشمزه زمستانی و پاییزی چیدمان کنید.

غذای شب یلدا در قدیم

معمولاً ایرانی‌ها برای تهیه غذا در این شب برنامه خاصی ندارند. به عبارت دیگر، غذا‌های مخصوص در این شب سرو نمی‌شود؛ اما سرو سبزی پلو با ماهی در بین بیشتر ایرانی‌ها در این شب رایج است. از غذا‌های رایج دیگر که برای این شب مناسب هستند، می‌توان به کوفته انار، خورشت انار، کلم پلو و آش انار اشاره کرد.

شعرخوانی و شاهنامه‌خوانی در شب یلدا

در شب یلدا، شعرخوانی و شاهنامه‌خوانی در بین ایرانی‌ها رایج است و جزو رسومات شب یلدا محسوب می‌­شود. در واقع، ایرانی‌ها در این شب برای سرگرم شدن، فال حافظ می‌گیرند و شاهنامه می‌خوانند. در برخی از خانواده‌ها، در این شب به‌یادماندنی، بزرگان‌فامیل داستان‌های قدیمی و خاطرات خود را برای کوچکتر‌ها بازگو می‌کنند.

روشن کردن آتش در شب یلدا

از دید قدیمی‌ها، روشن کردن آتش به عنوان نماد خورشید و روشنی شناخته شده است. برخی از افراد، از آتش به عنوان نمادی برای رفع تاریکی‌ها یاد می‌کنند. به همین خاطر، به منظور ر‌هایی از تاریکی‌ها و اهریمن، آتش روشن می‌شود. از قدیم تا به امروز، روشن کردن آتش جزو رسوم ایرانی‌ها در شب چله بوده است. البته، امروزه عادت روشن کردن آتش در شب چله مانند گذشته انجام نمی‌شود. با این حال، برخی از افراد برای پایبند بودن به رسومات یلدا، این سنت را انجام می‌دهند. بزرگتر‌ها و کوچکتر‌ها در شب چله با روشن کردن آتش از غم‌ها و ناراحتی‌ها ر‌هایی پیدا می‌کنند.

آجیل‌ها و تنقلات خوشمزه شب یلدا

معمولاً در این شب طولانی از آجیل و تنقلات رنگارنگ و خوشمزه در هر خانه‌ای استفاده می‌شود. از تنقلات خوشمزه این شب به‌یادماندنی می‌توان به بادام، گردو، پسته، تخمه، فندق و... اشاره کرد. در صورتی که به میوه‌های خشک علاقه دارید، می‌توانید از توت خشک، انجیر و آلو خشک و... هم به عنوان تنقلات استفاده کنید. برخی از افراد برای شیرین‌تر کردن شب چله، از انواع شیرینی، پشمک و باسلوق در سفره شب چله استفاده می‌کنند. انار و هندوانه هم که از مهم‌ترین تنقلات شب چله هستند. شما می‌توانید سفره و میز شب یلدا را با انواع تنقلات موردعلاقه‌تان بچینید.

شب یلدا در خانه پدربزرگ و مادربزرگ

یکی از آداب رسوم ایرانیان در شب یلدا، رفتن به خانه مادربزرگ و پدربزرگ‌ها است. کوچکتر‌ها در این روز در خانه بزرگتر‌ها جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند. در این شب خاطره‌انگیز، در خانه پدربزرگ و مادربزرگ‌ها برنامه ویژه‌ای ترتیب داده می‌شود. از برنامه‌های ویژه این شب در خانه پدربزرگ و مادربزرگ‌ها می‌توان به صرف خوراکی‌ها و غذا‌های خوشمزه اشاره کرد. شاهنامه‌خوانی و خواندن اشعاری از دیوان حافظ از دیگر رسوم ایرانیان در این جشن باستانی ایرانی است. هر یک از اعضای یک خانواده بعد از اینکه در دل خود آرزو و نیت کردند، به طور تصادفی دیوان حافظ را باز می‌کنند. سپس، بزرگ‌ترین عضو خانواده به‌طور تصادفی شعر حافظ انتخاب شده را با صدای بلند می‌خواند. بسیاری از ایرانی‌ها بر این باور هستند که تفسیر شعر حافظ می‌تواند پاسخ نیت آن‌ها باشد. 

بردن شب یلدای برای تازه عروس‌ها

یکی از رسوم ایرانی‌ها، «یلدا برون» است. شاید تا به حال به دفعات واژه یلدا برون به گوشتان خورده باشد. معمولاً در شب آخر پاییز برای تازه عروس‌ها، جشنی به پا می‌کنند. در این مراسم، خانواده داماد با گل، شیرینی، میوه، کادو و جواهرات به استقبال تازه‌عروس ‌می‌روند. این رسم از قدیم تا به امروز در بین خانواده‌های ایرانی رایج بوده است. در این رسم، از طرف داماد برای عروس هدایایی آماده می‌شود. خانواده داماد در صندوقچه‌های رنگارنگ و تزئین‌شده، انواع میوه‌ها، خوراکی‌ها، کادو و... را قرار می‌دهند. این روز‌ها، خرید طلا و جواهرات برای عروس خانم‌ها در شب چله، رایج شده است. اگر قصد ترتیب مراسم شب یلدایی برای تازه عروس‌تان را دارید، خرید انگشتر نگین قرمز، سرویس طلا، گردنبند طلا انار و دستبند طلا می‌تواند انتخاب خوبی باشد. شما می‌توانید با توجه به سلیقه عروس خانم و بودجه خودتان، خرید هدیه طلا را برای این شب خاطره‌انگیز انجام دهید.

شباهت شب یلدا با جشن‌های دیگر اقوام در جهان

در کشور‌های خارجی، سایر مراسمات مانند «کریسمس» برپا می‌شوند. کریسمس مانند شب چله دارای رسوماتی است. کریسمس و یلدا را می‌توان جزو جشن‌های تقریباً مشابه ایرانی‌ها و خارجی‌ها در نظر گرفت. شاید خارجی‌ها تا به حال واژه شب یلدایی را نشنیده باشند، اما کریسمس برای آن‌ها مانند جشن شب چله است. شب یلدا و سنت‌های آن بسیار جالب است و در سال ۲۰۰۸ رسماً به فهرست گنجینه‌های ملی ایران اضافه شد. شب یلدا در کشور‌هایی مانند افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان جشن گرفته می‌شود. آداب و رسوم ایرانیان در این شب با کشور‌های دیگر متفاوت است.

کلام آخر

یکی از قدیمی‌ترین جشن‌ها به نام شب چله، هر ساله در ۲۱ دسامبر برگزار می‌شود. به دلیل اینکه در زمستان، روز‌ها بلند و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، ایرانیان آخرین شب پاییز را به عنوان تجدید خورشید و پیروزی نور بر تاریکی جشن می‌گیرند. در شب یلدا، مردم به صورت دسته جمعی از دوستان یا خانواده‌ها، معمولاً در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها یا سالمندان دور هم جمع می‌شوند تا با خوردن آجیل و میوه، خواندن اشعار حافظ، آرزو‌های خوب، گفت‌وگو و شادی، طولانی‌ترین شب سال را به شادی بگذرانند. در واقع، در این شب به استقبال فصل سرد زمستان می­‌روند. این شب، یک سنت دیرینه است که از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده است. در قدیم تاریکی را نشانه اهریمن می‌دانستند، به همین دلیل در طولانی‌ترین شب سال، آتش روشن می‌کردند تا از شر نیرو‌های شیطانی در‌ امان بمانند.

برخی، قدمت این مراسم را بیش از ۷۰۰۰ سال تخمین می‌زنند. اما این شب طولانی سال در ۵۰۰ سال پیش از میلاد توسط داریوش اول به طور رسمی وارد تقویم ایران باستان شد. یلدا از کلمه‌ای به معنای تولد گرفته شده است. مردم دوران باستان از جمله اقوام آریایی از هند و ایران و اروپا متوجه شدند که کوتاه‌ترین روز‌ها، آخرین روز‌های پاییز است و بلافاصله پس از اولین شب زمستان روز‌ها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این شب را تولد خورشید نامیدند و آن را آغاز سال دانستند. خرید هدیه طلا برای تازه‌عروس‌­ها، میوه‌ها و تنقلات جورواجور از رسومات شب یلدا در ایران است. این جشن باستانی دارای بعد معنایی و پشتوانه تاریخی فرهنگی بسیار تاثیرگذار و ماندگاری است. نور و گرمای خورشید برای تمامی کائنات حیات‌‌بخش بوده و بدون ذره‌ای تبعیض همگان را در بر می‌گیرد؛ از این رو همواره مورد ستایش و احترام بوده است، هر جا نور بوده، زندگی در جریان بوده است. درخشش خورشید، بیانگر نور و روشنایی است و درست در مقابل ظلمت و تاریکی قرار گرفته است. یلدا امروزه نیز در ایران همچون گذشته گرامی داشته می‌شود و در جای جای ایران، مرسوم است و یکی از مهمترین جشن‌های ایرانیان به شمار می‌رود؛ آن را پاس بدارید و دمی کنار آدم‌های عزیز زندگی‌تان بنشیند و شبی را سحر کنید.